Рост сўзлаш
Аллоҳ таоло инсониятни яратиб, унга гўзал фазилатларни ато этган. Бу фазилатлар инсоннинг зийнати ҳисобланади. Гўзал фазилатлар ила киши жамиятда, бошқа инсонлар орасида ўзига яраша обрў-эътиборга эга бўлади. Мана шундай фазилатлардан бири – мусулмон киши тақводорлигининг узвий унсурларидан бўлган ростўйликдир. Ҳақиқий мўминлар ростгўйликни маҳкам тутишади. Маълумки, Ислом дини инсонларни доимо ўзаро яхши муомалада бўлишга, гўзал хулқ ва одобга буюрган. Шунингдек, мудом ҳақда туриб, рост сўзлашга, аҳдга вафо қилишга чақирган. Чунки ёлғон, хиёнат, туҳмат, бўҳтон, вафосизлик каби қабиҳликлар инсонни гуноҳга ботиради. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) хавфу хатар кўрсак ҳам, рост сўзлашимизни, гарчи фойда кўриб турган бўлсак ҳам, ёлғондан сақланишимизни амр этганлар. Ёлғончилик барча разолатларнинг боши, у ўз эгасининг ҳурмати ва обрўсини тўкади. Шунинг учун ҳам Аллоҳ таоло Қуръони каримда ёлғончи, йўлдан озган ва адашганларни қаттиқ огоҳлантирган. Ислом таълимоти ёлғон гувоҳлик беришни Аллоҳга ширк келтириш билан баробар катта гуноҳ ҳисоблайди. Абу Бакра (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинади: «Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Сизларга катта гуноҳлар ҳақида хабар берайми?” деб сўрадилар. Биз: “Ҳа айтинг, ё Аллоҳнинг расули!” дедик. Шунда у зот: “Аллоҳга бирор нарсани шерик қилмоқ, ота-онага оқ бўлмоқ”, деб суяниб турган жойларида ўтириб олдилар-да: “Огоҳ бўлинглар, ёлғон сўз ва ёлғон гувоҳлик бериш”, деб такрорлайвердилар, ҳатто биз: “Қанийди энди тўхтасалар”, деб истаб қолдик». Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) яна бундай марҳамат қиладилар: “Доимо тўғрисўз бўлинг. Чунки тўғрисўзлик яхшиликка етаклайди, яхшилик эса жаннатга олиб боради. Киши тўғри сўзда давомли бўлади ва ҳатто Аллоҳ таоло ҳузурида ростгўйлардан деб ёзилади. Ёлғондан сақланинг. Чунки ёлғон гуноҳга олиб боради, гуноҳлар эса дўзахга етаклайди. Киши ёлғон гапиришда давом этади ва ҳатто Аллоҳ таоло ҳузурида ёлғончилардан деб ёзилади”.
Қуръони карим ва суннати набавияда барча мункар амаллардан тийилиш, улардан сақланиш буюрилган. Қатъий ҳаром ишларга ёлғон гувоҳлик бермоқ, етимнинг молини емоқ каби нопок қилмишларни мисол қилиб келтириш мумкин. Аҳзоб сураси 70–71-оятларида бундай марҳамат қилинади:
“Эй мўминлар! Аллоҳдан қўрқингиз ва тўғри сўзлангиз! (Шунда Аллоҳ) ишларингизни ўнглар ва гуноҳларингизни мағфират этар. Ким Аллоҳга ва Унинг пайғамбарига итоат этса, бас, у улуғ ютуққа эришибди”.
Аллоҳ таоло ушбу оятлар орқали инсон фақат тўғри сўзласагина, Ўзи унинг амалларини тўғрилаб, гуноҳларини кечиришини хабар бермоқда. Ислом шариатида ҳаром қилинган зино, ўғрилик, бир жонни ноҳақ ўлдириш, авратларни очиш, ғийбат, туҳмат ва одамлар орасида фисқу фасод тарқатиш каби амаллар қаторига ёлғон гапириш ҳам киради. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Менга олти нарсанинг кафолатини беринглар, мен сизларга жаннат кафолатини бераман: сўзласангиз, фақат ростини сўзланг, ваъдангизга вафо қилинг, омонатни адо қилинг, авратингизни сақланг, кўзларингиз ва қўлларингизни (зино, ўғриликдан) тийинг”, деганлар.
Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Мунофиқнинг аломати учта: гапирса, ёлғон гапиради, ваъдасига хилоф қилади ва аҳдига хиёнат қилади”, дедилар».
Ростгўйлик хотиржамликка, ёлғончилик эса хавотирга асосдир. Имом Термизий ривоят қилган: “Киши бирор нарсанинг жавобини билишни истаса, фақат рост ва аниқ сўзни изласин. Ростгўйлик аломати шуки, қалб ундан хотиржамлик туяди. Ёлғон эшитганда эса қалб хижил бўлиб, шубҳа-гумонга тўлади” мазмунидаги ҳадислар ҳам шу ҳақда ворид бўлган.
Абу Умома (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинади: Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Мен ҳазиллашиб ҳам ёлғон гапиришни тарк қилган киши учун жаннатнинг ўртасидаги уйга кафилман”, дедилар (Байҳақий ривояти).
Жамиятда аксар кишиларнинг ёлғонлари ёлғон деб ўйланмайдиган ҳазиллар устига қурилади. Демак, инсон билиб-билмай гапирадиган ҳазил гапларига ҳам аҳамият бериши лозим. Мусулмон кишининг дунё ҳаётидан мақсади савобли ишлар қилиш ва охират саодатига эришишдир. Шундай экан, у доим рост сўзлаши ва ўзи яшаб турган жамият ривожи учун қўлидан келганича ҳаракат қилмоғи лозим.
Сафвон ибн Салимдан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан: “Мўмин киши қўрқоқ бўладими?” деб сўралди. У зот: “Ҳа”, дедилар. “Мўмин бахил бўладими?” деб сўралди. У зот: “Ҳа”, дедилар. “Мўмин ёлғончи бўладими?” деб сўралди. У зот: “Йўқ”, деб жавоб бердилар» (Имом Молик ва Байҳақий ривояти).
Бу ҳадиси шарифдан Аллоҳга ва охират кунига ишонган ҳар бир киши учун ёлғончилик қораланишга лойиқ амал экани маълум бўлади.
Ростгўйлик бир неча даражаларга бўлинади:
Биринчиси: Тилнинг тўғрилиги. Ҳар бир банда тилини бўлмағур нарсалардан сақлаши, гапирса ҳам, фақат рост гапириши зарур. Фақатгина баъзи ўринларда – кишилар ўртасини ислоҳ этиш каби ишларда ёлғон гапиришга рухсат берилади.
Имом Нававий ўзининг “Риёзус солиҳин” номли китобида: “Ёлғон ҳаром қилинган ишлардан бўлса ҳам, баъзи ўринларда унга рухсат этилади. Ҳар бир яхши ишга ёлғонсиз ҳам етиш имкони бўлса, ёлғон ҳаром бўлади. Ўша яхши иш фақат ёлғон ишлатиш билан ҳосил бўлса, ёлғон гапириш жоиз. Шунингдек, агар ўша ишга етиш мубоҳ бўлса, ёлғон ҳам мубоҳ бўлади. Унга етиш вожиб бўлса, ёлғон ҳам вожиб бўлади”, деган.
Мисол учун, бир киши ўз ҳузуридаги мусулмонни золим киши ўлдирмоқчи бўлиб турган ҳолатда уни яшириб, ёлғон гапириши вожиб бўлади. Маълум бир амалнинг фойда ёки зарари у амал қандай натижа беришига қараб белгиланади. Хулоса эса аксар ҳолатга қараб чиқарилади. Фойда-зарарни белгилашда камёб ҳодисалар эътиборга олинмайди. Баъзи амаллар ортидан кичкина зарарлар кўрилиши мумкин. Бироқ фойдаси бир неча баробар кўплиги туфайли зарари у амалларни қилишга тўсиқ бўлолмайди.
Масалан, инсон ҳаётини сақлаб қолиш учун касалга чалинган бирор аъзони олиб ташлаш мумкин. Шу каби ўзаро хусуматлашиб қолган икки мусулмон ўртасини яхшилаш ниятида ёлғон ишлатишга рухсат берилади.
Чунки мусулмонлар ўртасидаги арзимас келишмовчиликлар бора-бора катта фитналарга сабаб бўлиши мумкин. Бинобарин, бундай вазиятда ҳеч кимнинг ҳақини зое этмасдан ва бировга зарар етказмай, ёлғон ишлатиш эътиборсиз зиён саналади.
Иккинчиси: Ният ва хоҳишнинг тўғрилиги. Бу ишлар ихлосга олиб боради ва фақат Аллоҳ таоло учун бўлади.
Учинчиси: Мақсаднинг тўғрилиги. Бу ҳеч бир иккиланишсиз бор ҳаракати билан жазм қилишдир.
Тўртинчиси: Машаққатли бўлса ҳам, аҳдига вафо қилишдаги тўғрилик.
Бешинчиси: Амалларда тўғрилик. Бу кишининг қилаётган амали ўйлаётгани билан бир хил бўлмоғидир.
Ғофир сурасининг 28-оятида бундай дейилган:
“…Албатта, Аллоҳ ҳаддан ошувчи ва ёлғончи кимсаларни ҳидоятга йўлламас”.
Дунё ва охиратда ҳидоятга эришишни хоҳлаган киши ҳаётини фақат ишончли асослар устига қуриши лозим. Зеро, юқорида айтилганидек, ҳалоллик, ростгўйлик ва ҳақиқат ҳамиша хотиржамлик олиб келади. Ботил ва ёлғон фақат шубҳа, изтиробларга сабабчи бўлади.
Зумар сураси 60-оятида:
“Қиёмат кунида Аллоҳ шаънига ёлғон сўзлаган кимсаларни юзлари қорайган ҳолда кўрасиз. Жаҳаннамда мутакаббир кимсалар учун жой йўқмиди?! (Албатта, бор)”, деб марҳамат қилинган.
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) дедилар:
– Сизларга нафл намоз, рўза ва садақадан афзал бўлган нарса хабарини берайми?”
– Ҳа, – дейишди саҳобалар.
– Ўртани ислоҳ қилиш, – дедилар Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам).
Ўзаро келишмай қолган икки мўмин ўртасини ўнглаб қўйиш уларнинг ҳар иккисига садақа бериш кабидир. Чунки ҳар икки томон ислоҳ туфайли одатда келишмовчилик ортидан келиб чиқувчи турли гап-сўз ва ёмон амаллардан омон қолади. Шу боис мусулмонлар ўртасини ўнглаш фарзи кифоя ҳисобланиб, икки мўмин орасида дўстлик ришталарини боғлаш ниятида ёлғон ишлатишга рухсат берилди.
Мусулмон киши дўстининг ҳақини адо этиб, унга рост сўзлаши, у гапирганда эса, тасдиқлаши лозим. Мусулмон кишини алдаш унга зиён етказишдир. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Сенга ишониб турган биродарингга ёлғон сўзлашинг улкан хиёнатдир”, дедилар (Имом Аҳмад ривояти).
Хуллас, ўртадаги совуқликни кўтариш ёки мол-жонни сақлаш кабиларда ёлғон гапиришга шаръий рухсат бор, бошқа ўринда бу алдов ва хиёнатдир. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Агар банда бир оғиз ёлғон сўзласа, у қилган ишнинг бадбўйлигидан фаришта бир мил узоққа қочиб кетади”, дедилар (Имом Термизий ривояти).
Ҳузайфа (розияллоҳу анҳу): “Аллоҳ, ўзинг кечир, деб яна гуноҳга қайтиш ҳам ёлғончилик ҳисобланади”, деган.
“Аллоҳдан мағфират сўрайман, унга тавбалар қиламан”, деб туриб, қалбида маъсиятга мойил бўлган кимса ёлғончи ва гуноҳкордир. Чунки у чин кўнгилдан тавба-тазарру қилмади. Шундай экан, ўзини бошқача қилиб кўрсатиши жоиз эмас. Бундай кимсалар азобга гирифтор бўлиб қолишдан эҳтиёт бўлсин! Улар экин экмасдан ҳосил йиғиштиришни умид қиладиган хаёлпарастларга ўхшайди.
Муҳаббат дейсан-у, осийсан ўзинг,
Даъвойинг кулгили, ёлғондир сўзинг!
Инсон маҳбубига бўйинсунмасми?!
Ерда уруғ бўлса, экин унмасми?!
Усмонхон АЛИМОВнинг
“Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг муборак васиятлари” китобидан (2-жилд)
Асар “Мовароуннаҳр” нашриётида чоп этилган.
Нашриётдан харид нархи 30000 сўм